Нүсэрийг бус төсөрийг эрхэмлэх ухаан

Үсгийн тиг буюу фонт (шрифт)-ийн талаар хэсэгхэн эргэцүүлэв. Миний дуртай зохиолч Шионо Нанамигийн "Ромчуудын туульс" хэмээх номд ч энэ тухай бичсэн буй. 
Ном барлан хэвлэх технологийг Гутенберг бий болгосноос хойш 20 гаруйхан жилийн дараа сэргэн мандалтын Итали оронд шинжлэх ухааны ном хэвлэл олноор хэвлэгдэх болжээ. Тухайн үед угалзруулсан хээ мэт готик гэгдэх үсгийн тиг голлож байсан тул ном далбайсан том юм болдог байв. Харин Венец хотын Алдо Мануцио (1449-1515) хэмээх эр үсгийн тигийг өөрчилж, хээ угалзын элементийг хассанаар ном авсаархан болж, биедээ авч явахад эвтэй болжээ. Энэ нь ном хэвлэлд том эргэлтийг авчрав. Алдогийн боловсруулсан тиг одоо ч өөрчлөгдөөгүй, улсынхаа нэрээр Italic хэмээн нэрлэгдэж, компьютерийн "фонт" хэсэгт байдаг юм. "Нүсэр бус төсөр"-ийг эрхэмлэх нь агуу эргэлт, өөрчлөлтийг авчирдаг ажээ.

Окада Хидэхиро гуай таалал төгсчээ.

Японы нэртэй түүхч Окада Хидэхиро гуайг өөд болсныг өнөөдөр дууллаа. Окада гуай Монголын түүх бичлэгээс дэлхийн түүх бичлэг эхэлнэ гэсэн санааг анх дэвшүүлснээрээ түүхийн шинжлэх ухаанд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан томхон түүхч байсан юм. Тэрбээр "Дэлхийн түүх мэндэлсэн нь" хэмээх цомхон боловч чанарлаг бүтээлээ орчуулах эрхийг өчүүхэн надад олгож, өмнөх үг бичин ирүүлж байсан нь саяхан шиг л санагдана. 

Хорвоо мөнх бус. Дэлхийн монгол судлалд жин дарах бүтээлээрээ монгол түмэнд ихээхэн тус хүргэсэн эрдэмтэн ийнхүү бурхны оронд заларчээ. Ум сайн амгалан болог.

Окада гуай нэрд гарсан олон бүтээл туурвиснаас Монгол, Хятад, Японы түүхээр бичсэн голлох бүтээлээс дурдвал, “Дэлхийн түүх мэндэлсэн нь” (1992), “Чингис хаан” (1994), “Түүх гэж юу вэ?” (2001), “Монголын эзэнт гүрний мандал буурал” (2001. Монгол хэлнээ орчуулагдсан), “Монголын эзэнт гүрнээс Чин гүрэн хүртэл” (2010), “Энх-Амгалан хааны захидлууд” (1979), “Тайваний хувь заяа” (1996), “Хятадын соёл иргэншлийн түүх” (2004), “Хятадыг хэн бүтээсэн бэ?” (2005), "Хэцүүхэн хөрш Хятад" (монгол хэлнээ орчуулагдсан), “Ва улс” (1977), “Японы түүх мэндэлсэн нь” (1994) зэрэг болно. Мөн Саган Сэцэний “Эрдэнийн товч”-ийг　2004 онд　япон хэлнээ хөрвүүлжээ. 1957 онд 26 насандаа Японы Академийн шагналыг манж судлалын бүтээлээрээ хүртсэнээс гадна 1999 онд АНУ-ын Индианагийн Их сургуулийн Алтай судлалын шагналыг авчээ. Мөн 2008 онд түүний монгол судлалд оруулсан хувь нэмрийг өндрөөр үнэлэн манай Засгийн газраас “Алтан гадас” одонгоор шагнажээ.

Цайны тухай

Бүтэн сайны өглөө сүүтэй цай чанаад сууж байхдаа 2016 онд Ш.Эгшиг, С.Сүхбаатар, Д.Гэрэлтөв, Ё.Бадрал нарын хамтран бүтээсэн “Цайны зам” бүтээлээс уншиж, цайны тухай мэддэг зүйлээ цэгцлэнгээ дараах бэсрэг өгүүллийг бичлээ.  

Цайны эх орон бол Хятад. Хятадууд цайны ид шидийг эртнээс мэдэж, цай үйлдвэрлэлийг төрийн хяналтад хатуу чанга барьж иржээ. Хятадтай хийсэн худалдаанаас бусад улс орнууд их хэмжээний алдагдал хүлээж ирсэн нь энэхүү цайтай холбоотой. Худалдааны төлбөрт их хэмжээний алт, мөнгийг Хятадад цутгаж оронд нь дэлхийн хаана ч тарьж ургуулж чадаагүй цайны бутнаас л авдаг навчийг худалдан авахад хүрдэг болохоор тэр. Цай өөрөө хар, цагаан, шар, ногоон, бор, улаан гээд олон өнгөтэй, төрөл бүрийн амттай боловч энэ нь нэг л зүйлийн бутнаас гаргаж авдаг агаад хуурах, жигнэх, исгэх зэрэг олон аргаас хамаарч олон янз байдалтай болдог ажээ.  

Хятадаас цайны бутыг эвтэйхэн салгаж чадсан хүмүүс бол япончууд. Тэд 8-р зуунд буддизмын лам нараар дамжуулан цайны бутыг олж аван тарималжуулсан юм. Эхэндээ япончууд монголчууд эдүгээ хүртэл өргөн дэлгэр хэрэглэдэг шиг хэвд оруулан шахсан туо-ча-г хэрэглэдэг байв. Харин 12-р зуунд Японд зэн буддизм дэлгэрснээр ногоон цайг өргөн дэлгэр уух болжээ. Өрнө дахин цайны амтанд орж, дэлхийн хүчирхэг гүрэн болсон англичууд цайг өргөн дэлгэр хэрэглэх болсон үед хилээ хаачихсан, гадаад худалдаа эрхэлдэггүй байсан тул Японоос цайны бут гадагш гарсангүй. 

Хятадууд цай ургадаг нутагт гадаад иргэнийг оруулдаггүй, цай үйлдвэрлэх технологийг байнга нуусаар ирсэн учир англичууд хар, ногоон цай үнэндээ нэг л зүйлийн Camellia sinensis хэмээх бутны навч гэдгийг 1840-өөд он гарч байж мэдсэн гэдэг. Роберт Форчүүн хэмээх ботаникийн мэргэжилтэн 1844 онд Хятадын цай тариалдаг хориотой нутагт нууцаар нэвтрэн орсон тухай сонирхолтой түүхийг Laura C.Martin "Tea-The Drink That Changed the World", Tuttle Publishing, 2007 хэмээх номоос харж болно. Роберт хятад хэлийг богино хугацаанд төгс сурч, манж маягаар гэзэг тавин хятад хүн болон зүс хувилгаад цайны нутагт нэвтрэн орж, ботаникийн нарийн судалгаа хийсэн төдийгүй 1848, 1853 онуудад дахин очиж, цайны үрийг хулгайгаар авч, 20 мянган бутыг Английн колони Энэтхэгт илгээснээр алдарт Даржээлин цай үүсчээ. 1880-аад он гэхэд Энэтхэгийн Ассам нутаг дахь цайны үйлдвэрлэл Хятадыг хэдийн давж, зах зээлээ олсон байв. 

Одоо бидэнтэй арай ойр цайны тухай өгүүлье. Хятадын Пү-ар буюу бор цай богшоод ирэхээрээ хар өнгөтэй болдог. Би андуураагүй бол туйвантай цай гэж ч нэрлэх нь бий. Хийдэг технологи нь их өвөрмөц. Олон жилийн настай цайны бутнаас навчийг түүн тусгай бактериар исгэсний дараа хуурч болгодог. Алс замд зөөх зорилгоор хэв оруулан нягтруулан шахсаныг нь монголчууд Төвдөөс дамжуулан хунз хунзаар нь тэмээн жингээр оруулж ирдэг байжээ. Бор цайнаас гадна бидний өвөг дээдэс Туо-ча буюу хар, ногоон цайг нийлүүлэн хуурч, цайны шинэ навч хийн исгэж, хэвэнд шахсан цайг өргөн дэлгэр хэрэглэдэг байжээ. Уг цайг монголчууд Хятадаас зөөж, Орост хүртэл экспортолдог болсноор цайны зам хэмээн нэрлэгдсэн Азийн эх газрын худалдааны нэг томоохон маршрут үүссэн түүхтэй. Оросын хаанд цайг анх хүргүүлж, амтыг нь мэдүүлсэн хүн бол Хотгойдын Алтан хаан Омбо-Эрдэнэ болохыг түүх бидэнд өгүүлдэг. 

19-р зууны сүүл үед Шотландын наймаачин Жэймс Марр гэдэг хүн Гүржид анх цайны бут оруулж тарималжуулсныг социализмын үеэс бид ууж дассан гүрж ногоон цайгаараа дамжуулан мэдэх болсон билээ. Гүрж цай хэдийгээр ногоон цай гэх тодотголтой ч өнөөгийн япон, солонгос, хятадын уудаг ногоон цайнаас тэс ондоо агаад дээр дурдсан туо-ча-тай адил зүйл гэдгийг бид мэдэх болжээ. 

"Цайны зам"-ын судалгааг тууштай үргэлжлүүлж бидний гар дээр сайхан бүтээл тавьж өгсөн анд Дашдооровын Гэрэлтөв болон Ш.Эгшиг багш, номыг бүтээхэд оролцсон бүх хүмүүст талархлаа илэрхийлье. 

  

Түүх бичлэг хийгээд Столыпины нэг номын танилцуулга

"Москва Бээжингийн завсар дахь Монгол орон". Аркадий Столыпины 1971 онд франц хэлнээ бичиж хэвлүүлсэн энэ бүтээлийг Л.Бат-Очир гэдэг хүн орчуулж, 2000 онд Монсудар хэвлэлийн газраас хэвлүүлжээ. Орчуулгын хувьд сайн, бас зохиогчийн эндүүрч, ташаарсан зарим газарт залруулга, зүүлт хийсэн нь олзуурхууштай.

Д.Содномын "Амьдрал, бодол" 2003

Думаагийн Содном гуайн "Амьдрал, бодол" (2003) -оос сонирхож уншсан зарим хэсгээ энд бичлээ. Тэмдэглэл төдий юм.

Могол угсаатныг сурвалжилсан нь

Миний бие "Могол угсаатныг сурвалжилсан нь" номыг орчуулан 2011 онд хэвлүүлэхдээ доорх үгийг бичсэн билээ. Сүүлийн үед хүмүүс уг номыг сонирхон уншиж, санал бодлоо илэрхийлэх болсонд мөхөс орчуулагч би туйлын баяртай байна.

ОРЧУУЛАГЧИЙН ҮГ

Японы нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч Үмэсао Тадаогийн анхны бүтээлийн нэг болох “Могол угсаатныг сурвалжилсан нь” хэмээх аян замын тэмдэглэлийг уншигч танд толилуулж буйдаа баяртай байна. Ойрхи Дорнодоос Зүүн Ази хүртэл сунасан Монголын эзэнт гүрний өнцөг булан бүрт монгол цэрэг суурьшиж, тухайн газар оронд дэг журам тогтоон төрийн эрхийг атгасан найман зууны түүхийн улбаа өнөөдөр ч үлдэн хоцорчээ. Үүний нэг жишээ нь, Афганистанд байгаа моголчууд юм. Тэд Чингис хаан, Хүлэг хаан, Цагаадайн Монголын тал нутгаас дагуулж аваачсан их цэргийн үр удам болно. Зохиогч 1955 онд Киотогийн их сургуулийн эрдэмтдийн багт багтан, Афганистаны Горат, Херат нутгаар аялж, дундад зууны монгол хэлний нэг болох могол хэл болоод моголчуудын ахуй амьдралын судалгааг хийсэн тухайгаа энэхүү номонд өгүүлжээ. Өнөөгийн монгол бичигт ул мөрөө үлдээсэн дундад зууны монгол хэлний онцлогийг хадгалсан могол хэлээр ярилцдаг цөөхөн ч гэсэн могол хүмүүс 1955 он гэхэд байсан тухай уншигч та энэ номноос олж мэдэх болно. 

Аваргын балгас

Хэнтийгээр яваад ирлээ. Аймгийн онцлогийг нь санаанд орсноороо жагсаачихъя. Эзэн Чингисийн төрсөн нутаг, Галшарын угшлын адууны өлгий нутаг, хойд хэсгээрээ буриад зонтой, Дадал сумын цөцгий Монголд номер нэг, буриад талхаараа алдартай, мойлтой тос нь салахын аргагүй амттай, Монголын хамгийн олон малтай малчин байдаг за тэгээд Өндөрхаан хотынхон Монголд хамгийн их дугуй унадаг гээд олон онцлог байна аа. Түүний дээр Хэнтийн Мөрөн сумын хүнсний ногоо аймагтаа толгой цохидог, Дэлгэрхаан сум дотоодын аялал жуулчлалын томоохон төв гээд “Нэг баг нэг бүтээгдэхүүн, нэг сум нэг бүтээгдэхүүн” хөдөлгөөн ер нь энд тэнд өрнөөд байгаа шинжтэй.

Улаанбаатар Өндөрхааны хооронд энхэл донхол, нүх жалгагүй шахалт сайтай Мянганы замыг хэдийн тавьжээ. Өндөрхааны төв талбайд Чингис хааны зэс хөшөө, хэдхэн метрийн цаана замын нөгөө талд Чингис хааны боржин хөшөө сүндэрлэнэ. Зэс хөшөөг 800 жилийн ойгоор босгосон гэх ба бараг 100 орчим сая төгрөгөөр боссон бололтой. Монгол оронд маань мөн ч олон хөшөө босч байна даа. Тэгсэн атлаа гадны тусламжид дулдуйдсан хэвээр л байгаа шүү дээ.

Өндөрхаанаас баруун тийш гараад зуун гуч орчим км давхиад Хэрлэний Хөдөө арал орно. Хэрлэн баян улаан хэмээх хааш хаашаа 30 орчим км үргэлжилсэн нурууны үзүүр, Хэрлэн, Цэнхрийн голын огтлолцох бэлчир нутгийг ингэж нэрлэдэг. Хэрлэний хөдөө арлыг Монголд мэдэхгүй хүн бараг байхгүй. “Их хуралдай хурж, хулгана жил гуран сард Хэрлэний хөдөө арлын Долоон болдог Шилхэнцэг хоёрын зуур ордос бууж бүхүйд бичиж дуусгав” гэж алдарт Монголын нууц товчоо өндөрлөдөг шүү дээ. Тиймээс л Монголын нууц товчооны 750 жилийн ойг энд тэмдэглэж, хөшөө босгосон байдаг. Хөшөөний дэргэд Монголын эзэнт гүрний үеийн түүх, археологийн олдворуудыг харуулсан хөөрхөн музей босгосон байна. Музейн үзмэрүүд их сонин. Монгол цэргийн нууц зэвсгийн нэг болох сөргө, тахилгын амьтны ясны үлдэгдэл, хэлхээ хуяг гээд л. Хөшөөнөөс жаахан алхаад Аваргын балгасанд хүрнэ. Аваргын балгасыг тойруулаад хамгаалалтын төмөр хашаа хатгажээ. 1.5 км х 500 метрийн хэмжээтэй нэлээд том хашаа байна. Хашааны цаана Аваргын рашаан гэж дотор сэнгэнүүлсэн рашаан оргилдог юм байна.

Аваргын балгасыг анх 1960-аад онд их эрдэмтэн Хөдөөгийн Пэрлээ малтан гаргаж, судалгааны хүрээнд оруулжээ. Түүний дараа Японы эрдэмтэн Шираиши нар 2000 оноос хойш судалж, Чингис хааны орд өргөө энд байсныг баттай тогтоожээ. Үүнийг Японы сонингууд нэг хэсэг Чингисийн булш олдлоо гэж эндүү мэдээлэн шуугиж байсан тал бий. Чингисийн орд 17 х 17 метр хэмжээтэй том хэмжээний цац байсан агаад түүний дараа Өгөдэй хааны орд, эцэст нь Монголын их хаадын тахилгын сүм байсан ажээ. Өгөдэй, Мөнх, Есөнтөмөр нар энд хаан ор суусан гэдэг. Харин 15-р зууны үед хаадын тахилгын сүмийг эдүгээгийн Өвөрмонголын Эзэн хорооноо шилжүүлжээ. Чингисийн тахилгын сүм ийнхүү Эзэн хороонд шилжсэн нь Даян хаанаас өмнө Монголын төр самуурч, дор бүрнээ толгойгоо мэдсэн амбиц ихтэй ноёдын хэрүүл тэмцлийн үетэй холбоотой бололтой.

Аваргын балгас цагтаа төмөр боловсруулдаг дархны олон газартай, хятад маягийн байшингууд, өргөн гудамтай подхийсэн суурин байсан гэж Шираиши гуай хэлж байсан. Одоо бол дэрс ургасан дэнж газар бүхий эзэнгүй талаас өөр юу ч алга. Пэрлээ гуайн цагтаа малтлага хийгээд булалгүй орхисон ч он цагийн элээлтэд бараг эдгэчихсэн хоёр хонхор газар, Японы эрдэмтдийн малтлага хийгээд эгүүлэн булж, тэмдэг болгон тавьсан хэдэн чулуунаас өөр нүдэнд торох юм алга. Хорвоо хоосон гэж өвгөд маань ярьдаг.

Орхоны хөндийгөөс Хэрлэн тэгээд Туул

Зун цаг хөдөөгүүр явах ажил их гарч байна аа. Интернэт шагайх цаггүй болж байгаа нь жаахан тиймхэн. Сайн хүн явснаа, муу хүн идсэнээ. Сайн хүн болох гэж аяны богцоо задалнаа. Тэгээд суусан цэцнээс явсан тэнэг гэдэг шиг Монголын түүх соёл, байгалийн онцлогийг сонирхдог хүнд санал болгочихмоор нэг маршруттай болоод авлаа.

УБ- Хархорин - Эрдэнэ зуу- Хөшөө цайдам-Өгий нуур-Хар бухын балгас гээд хоёр өдрийн дотор машинаар тойрч болж байна. Хархорин, Эрдэнэ зуу ч яахав ойлгомжтой. Харин Эрдэнэ зуугаас 30-аад км чанх хойш давхиад Хөшөө цайдам дахь Билгэ хаан болоод Кюльтэгиний гэрэлт хөшөөг сонирхвол зүгээр. Эдүгээ Туркын Засгийн газрын хамтын ажиллагаагаар эдгээр хөшөөг бороо салхинаас хамгаалах байшин барьж, Түрэгийн үеийн чулуун дурсгалыг хамгаалах ажил ид явагдаж байгаа юм байна. Энэ найман сард гэхэд эдгээр ажил бараг хийгдэж дуусна гэж дууллаа.

Хөшөө цайдамаас хойшоо 20 илүү км давхиад талын үзэсгэлэнт цэнхэр нуур Өгий дээр очно. Энэ нуур ховордсон нүүдлийн шувуу ирж үрждэгээрээ дэлхийн хэмжээнд алдартай агаад тэр ч утгаараа Рамсарын конвенцид бүртгэгдсэн олон улсын ач холбогдолтой уст намгархаг газар болно. Эндээс зүүн хойш гарч давхиад Булган аймгийн Дашинчлэн сумын нутагт ороход 10-р зууны үеийн Киданы нийслэл байсан Хар бухын балгасыг үзэж болно. Хар бухын балгас дүнсийн байгаа энэ тал Киданы үед усаар арвин, хичнээн сайхан тал байсан бол. Цогт хунтайжийн цагаан байшингийн туурь эндээс бас холгүй.

Монголын өндөрлөг тал эрт цагаас нүүдэлчдийн өлгий болсон нутаг. Монгол аймаг хүчирхэгжин, Чингис хаан Хэрлэнгийн хөвөөнөө мэндлэх хүртэл Орхон голын хөндийд Түрэг, Кидан зэрэг нүүдэлчид төр улсаа байгуулж ирж. Чингисийн үед Хэрлэн Ононгийн бэлчир газарт төр улсын төв шилжиж, түүний дараа Өгөдэй хааны үеэс Орхон голд эргэн төвлөрч, 17 дугаар зуунаас Туулын бэлчирт ирж эдүгээгийн Улаанбаатартай золгосон гэж үзэж болох болов уу. Орхоны хөндийгөөс Хэрлэн тэгээд Туул. Голоо дагаж ирсэн хөгжил. Ус элбэгтэй газарт хөгжил, төвлөрөл явагддаг гэж ярьдаг.

Монголд үзэх газар юутай их. Аргагүй л агуу уудам юм даа. Морьтой болоод завтайсан бол.

Грек Ромоос орчин үеийг харах нь-3

Фемистоклыг дагаад бичээд байх санаатай байсан ч ингэсгээд өндөрлөе. Нэг сэдвийг сар илүү хэвтүүлчхээр нойрмоглоод эргэн босгоход хүнд байдаг юм байна. Ахиж л ингэхээ больё. Энэ бичлэгийн төгсгөл хүртэл уншсан танд баярлалаа. Ингээд түүхээ хуучилъя даа.

Тухайн үед Спарт эрчүүд долоон настайгаасаа хуаранд амьдарч, цэргийн хатуу хүмүүжлээр эрийн цээнд хүрэн, 60 гарч байж чөлөөнд гардаг байж. Энэ улс Грекийн хот улсуудын дотор хамгийн хүчирхэг агаад цомхон армитай байжээ.　Персийн түрэмгийллийг үлдэн хөөсний дараа орчин үежсэн флоттой ардчилсан дэглэмт Афин, хүчирхэг армитай цэргийн дарангуйлалт Спарт улсын харилцаа хүйтрэхийг угтан харсан хүн бол Фемистокл байлаа. Тэр Спартын эргэн тойронд байгаа хот улсуудад ардчилсан дэглэм тогтоохыг ил далд хэлбэрээр дэмжиж эхлэв. Тэр байтугай Спартын цэргийн дарангуйлал дор байгаа иргэдэд эрх чөлөө амлаж, тэднийг эрх чөлөөний төлөөний тэмцэлд дуудан Спартыг дотроос нь задлахыг оролджээ. Хүйтэн дайны үеийн гадаад харилцааны түүх 2500 жилийн тэртээ эртний Грекийн хот улсуудын хооронд оршиж л байж.

Фемистоклын номлолыг гадаад бодлогын хүрээнд хэрэгжүүлэхэд түүнд эрх мэдлийн хүчтэй тулгуур хэрэгтэй байлаа. Тэрээр Афины доод борчуудад иргэний өргөн эрх олгох замаар дэмжлэг олохыг эрмэлзэв. Эдгээр иргэд Персийн дайнд усан цэргийн хувиар оролцож, эрэлхэг тулалдсаны дээр тэднийг командалж байсан Фемистоклыг хүндлэн хайрладаг байжээ. Гэвч Фемистоклын улс төрийн дайснууд гар хумхин суусангүй. Аристид тэргүүтэй нөхдүүд түүнийг Перс хэмээх дайсныг умартаад холбоотон улс Спартын эсрэг үйл ажиллагаа явууллаа хэмээн шүүмжлэн дайрч, хотын иргэдийн санал хураалтад оруулан Фемистоклыг Афинаас хөөв. Ийнхүү Афины суут жанжин, төрийн зүтгэлтэн, шинэчлэгч энэ эр Грек Персийн дайны ердөө долоохон жилийн дараа буюу МЭӨ 471 онд насаараа зүтгэсэн хот улсаасаа хөөгдөв. Афинаас хөөгдсөн Фемистокл цэргийн дарангуйлалт Спартын аюулын талаар очсон газар бүртээ ухуулан таниулж байлаа. Гэвч түүний үгийг грекчүүд сонссонгүй. Сонсох байтугай аюултай эсэргүү этгээд гэж үзэх болсон байлаа. Фемистокл зэвсэг зөрүүлэн тэмцсэн дайсан улс Перс үрүү зугтахаас өөр багтаж шингэх газаргүй болов. Түүнийг Перст очиход Ксеркс хаан хэдийн тэнгэрт хальж, хүү нь захирах болсон байлаа. Эртний атаат дайсан улс Персийн хаан түүнийг хүндэтгэн угтаж, элбэг хангалуун амьдралаар хангажээ. Харин 10 жилийн дараа буюу МЭӨ 460 онд Фемистоклыг Персийн усан флотыг удирдан Грекийн хот улс уруу дайлаар мордохыг хаан хүснэ. Өөрийг нь хүндэтгэн хүлээн авч, хүнд хэцүү цагт тэтгэн тулсан Персийн хааны хүсэлтийг Фемистокл няцааж чадсангүй. Гэвч эх орныхоо эсрэг хэрхэн цэрэглэх билээ. 70 хүрсэн Грекийн суут жанжин Фемистокл Персийн нутагт хор уун амиа егүүтгэжээ.

40 жилийн дараа түүний урьдчилан харснаар Спарт Афины хооронд “хүйтэн” дайн эхэлж, эцэстээ хоёр хүчирхэг улс мөргөлдөн, Грекийн хойгт хот улс хоорондын дайн эхэлнэ. Энэ дайнд Афин ялагдсанаар Грекийн хот улсын ардчиллын үе шувтардаг. Харин энэ үеэс Италийн хойг дээрх Ромчууд хүчирхэгжинэ.

Грек Ромоос орчин үеийг харах нь -2

Тэр эхлээд Грекийн газар нутгийн гуравны хоёрыг Персүүдэд эзлүүлэн, Афин хотоос иргэдийг Саламин аралд нүүлгэн шилжүүлж, их армиа Саламины буланд байрлуулна. Хэдийгээр Грекийн газар нутгийн ихэнх хэсэг персүүдэд эзлэгдсэн ч Грекийн арми ямар ч хохирол амсалгүй харийнханд үхлийн цохилт өгөхөөр Фемистоклийн гар доор тулаанд зэхэж байсан хэрэг. Энэ тактикийг мянга таван зуун жилийн дараа Оросын Кутузов жанжин Напалеоны эсрэг хэрэглэж, хоосон Москвад Францын армийг урхидан оруулсан байдаг.

Ксерксийн арми төрөлх хотыг нь талж, түймэрдэн шатаахыг Саламины буланд нуугдсан Афины цэргүүд чихээр сонсч, түймрийн утаа суунаглахыг нүдээр харж байлаа. Тэд төрөлх хотоо харийнханд харсаар байтал булаалган талуулж буйдаа сэтгэл өвдөн, тулалдах мөчөө тэсч ядан хүлээж байв. Чухам үүнийг л Фемистокл хүссэн ажээ. Ксеркс хаан хот талан цөс хөөрсөн их цэргээ Афины цэргийг мөшгихөөр тэнгисийн тулалдаанд оруулав. Түүхэнд Саламины хэмээн алдаршсан тэнгисийн тулалдаан Персийн флотын бүрэн ялагдлаар дуусдаг. Фемистокл мэдээж Саламины тулалдаан хүртэл Персийн армид газар нутгаа зүгээр л дэвсээд өгчихсөнгүй. Энэ хооронд олон том жижиг “Бородино” байсан нь ойлгомжтой. Үүнээс хамгийн сэтгэл хөдлөм тулалдааныг дурдахгүй өнгөрч чадахгүй нь. Спартын хаан Леонидын толгойлсон Спартын шилдэг гурван зуун дайчин Фермопилах хавцалд Персийн армийн тогтоон барьж, сүүлчийн спарт дайчин амь үрэгдэх хүртэл эцсээ хүртэл тулалдсан гэдэг. Эр зоригийн энэ дуулийг гэрэлт хөшөөнөө зүрх хайлан мөнхлөн бичжээ. Махчилбал, “Харийн хүн минь, эх нутгаа хайрлаж, түүнд амиа өргөсөн дайчид энэ газарт мөнх нойрсож буйг Спартчуудад дуулгагтун”.

Грек Ромоос орчин үеийг харах нь-1

Түүх давтагддаг гэж ярьдаг. Эртний Ром Грекийн хот улсуудын талаар уншиж суутал нэгэн сонин түүх гараад ирэх нь тэр. Уг нь арван жилд байхад ерөнхий рамыг нь Эртний дэлхий дахины түүхийн хичээл дээр үздэг л дээ. Гэхдээ тухайн үед нарийн ширийн ухаагүйн дээр эдүгээ толгой дотор бүүр түүр бүрэлзэхээс цаашгүй болсон ой ухааныг Шионо Нанами хэмээх Япон судлаач зохиолчийн “Ромчуудын түүх” гэдэг ном сэргээн баяжуулж өгөв. За ингээд яриандаа оръё.
Энэ удаад Фемистокл хэмээх Грек эрийг уншигч тантай хамт хэсэг дагая. МЭӨ 5 дугаар зуунд болсон Грек Персийн дайны үеэр Грекийн хот улсуудын холбооны цэргийг удирдаж ялалт байгуулсан Афины жанжин. Энэ дайн нь Газар дундын тэнгист ноёрхлоо тогтоох гэсэн эдийн засгийн ашиг сонирхлын зөрчил хийгээд тухайн үеийн Ази, Европын соёл иргэншлийн томоохон мөргөлдөөнөөс үүдсэн байдаг .
Грек Персийн анхны тулалдаан Марафоны талд болох үеэр Грекчүүд хүчээ нэгтгэж чадалгүй Грекийн гол хот улс болох Афин бараг дангаараа тулалдаж, Афинчууд ялдаг. Фемистоклын алдар энэ үеэс эхлэн түүхийн тавцнаа тодорно. Фемистокл Персийн цэрэг дахин довтлон ирэхээс өмнө Афины батлан хамгаалах хүч, нэн ялангуяа тэнгисийн цэргийн хүчийг зузаатгахыг уриалжээ. Харин түүний улс төрийн хүчтэй өрсөлдөгч Аристид эсэргүүцнэ. Тухайн үед Грект хотын иргэдийн санал хураалтаар эрх баригч нэгнийг улс төрийн тавцангаас буулгаж, Афинаас 10 жилийн хугацаагаар хөөдөг тогтолцоо байж. Фемистокл энэ санал хураалтад Аристидийг оруулж, Афинаас хөөснөөр гол өрсөлдөгчөө замаасаа зайлуулна. Үүний дараа Фемистокл хамгийн түрүүнд уурхай олборлолтын орлогыг иргэдэд хуваан олгодгийг болиулж, улсын хөмрөгт төвлөрүүлэн байлдааны усан онгоцонд зарцуулснаар жил хүрэхгүй хугацаанд Афины тэнгисийн цэрэг хүчирхэгжин орчин үежжээ. Марафоны тулалдаанаас 10 жилийн дараа буюу МЭӨ 480 онд Персийн Ксеркс хаан 300 мянган перс цэрэг, 1000 онгоцтойгоор дайрав. Эв түнжин муутай Грекийн хот улсууд энэ удаа хүчээ нэгтгэж, Афины ардчиллыг үзэн яддаг цэргийн дарангуйлалт Спарта хүртэл Персийн түрэмгийллийг эсэргүүцэн босчээ. Грекийн холбоотны цэргийн стратегийг Фемистокл боловсруулав.

Боловсролын тухай жаахан хадуурах нь

Блог бичиж эхэлснээс хойш сар гаруйг үдэв. Бусдын л адил тэрүүхэндээ бас завгүй явсаар энэ хугацаанд цөөхөн хэдэн юм нэмснээс хэтэрсэнгүй. Харин блог нээсэн улсуудын бичсэн зүйлийг маначихдаг зуршлыг энүүхэндээ бас сурч авав. Өнөөдөр Хөлгөний блог дээр хичээлийн шинэ жилийн тухай дурджээ. Японы хичээлийн шинэ жил сакура цэцэглэх улирал буюу 4 сарын эхээр тохиодог. Харин Монголд бол 9 сарын 1. Есөнсарыннэгэн гэсэн бараг нэр нэршил болсон үг юм даа. Хичээлийн шинэ жил гэхээр дараах дуу санаанд ордог юм.
Номхон морио уналаа даа
Номтой цүнхээ үүрлээ дээ
Есөн сарын нэгэн бол
Ерөөсөө бидний баяр даа.
Багад сурсан дуу чихэнд хоногшин мартагдахгүй. Гудамжны улиасны навч шарлан, салхины аясаар унаад л. Оюутнууд бужигнаад л. Цэнгэлдэх, бөхийн өргөөнд том том шоу ээлжлэн болоод л. Улаанбаатар амь ордог үе.

Хичээлийн шинэ жил олон монгол хүнийг эрдмийн замд дууддаг. Талын малчнаас авахуулаад зах дээр ундаа зардаг хүүхэд, баян бизнесмэний танхил хүүхдийг хүртэл яг л адилхан эрдмийн өргөөнд авчирч, ялгаваргүй эрдмийг заадаг. Эрдэмд баян ядуугийн ялгаа үл оршино. Харин суралцагч шавийн эрдэм шингээх чадвар, хичээл зүтгэл бүхнийг шийднэ. Эрдэмд боловсорсон хүмүүс улс орны баялаг болж, энэхүү баялгаа ашиглан улс хөгждөгийг хүн төрөлхтний түүх бидэнд харуулдаг. Бичиг үсгээ мэдэхгүй малчин, бурхны шавь лам хувраг, хятад доншуур наймаачнаар төсөөлөгдөж байсан Монгол улсыг өдий зэрэгтэй шинэчилж, өөрчилж, хөгжүүлж өгсөн улсууд бол чухам ийм л орчин үеийн боловсролтой хүмүүс билээ.
Зохиолч Балжирын Догмид хүүхэд ахуй үеэ дурсан ярьж байсныг зурагтаар үзэж байсан юм. Б.Догмид их эрх өссөн юм байх. Бас тэрүүхэндээ аавын цээж. Хар багаасаа тамхи татаж сурчээ. Сургуульд анх орохдоо аавынхаа бэлдэж өгсөн гаансыг түрийлээд очиж. Мэдээж хүүхэд тамхи татахыг зөвшөөрөхгүй. Гаансыг нь хураан авчээ. Хөдөөнөөс сумын төвд ирж буй хүүхэд. Эцэг эх, өссөн орчноосоо хол байх хэцүү. Гэрээ санана. Нэг гэртээ харихдаа аавдаа өөрийн үзсэн “зовлон”-гоо тоочиж. Аав нь сургууль дээр нь давхин очиж, захирал багшийг нь зад загнан, “Миний хүүд тамхийг нь татуулж бай” гэж байжээ.
П.Дамдин гэж Аж үйлдвэрийн сайдыг социализмын үед олон жил хашсан манай нэртэй төрийн зүтгэлтэн байдаг. Энэ хүн багадаа мөн л эцэг эхийн гар дээр эрх дураараа өсчээ. Сургуульд ороход аав нь уут дүүрэн чихэр бэлдэж, захирал багшид нь гардуулан өгөөд “Миний хүү чихэрт дуртай юм. Та үүнийг хүүд минь өгч байгаарай” гэж захижээ. Дамдин хичээлийн завсарлагаанаар захирал дээрээ ороход захирал багш түүнд нөгөө чихрээс нь гарган өгдөг байсан тухай түүний дурсамж яриан дотор байдаг.
Иймэрхүү жишээ олон бий. Догмид хэрвээ сургуульд ороогүй бол нутгийн нэг “индиан” чигээрээ хоцрох байсан. Түүний сайхан тууж зохиолууд ч төрөн гарахгүй байсан биз ээ. Сайд асан Дамдин хэдийгээр сургуулиа орхин хөдөө гарсан ч эцэст нь хичээн суралцаж, дээд боловсрол эзэмшсэн хүн. Орос хэлэндээ паг хүн Москвад очоод Толстойн зохиолыг барьж хэрхэн зүдэрч байж орос хэл сурсан, эдийн засагчийн мэргэжил хэрхэн эзэмшсэн тухай түүний намтар ярианаас олж үзэж болно. Боловсрол хүнийг бүтээдэг ажээ. Монголын баялаг бол боловсролтой иргэн. Монгол хүн эх орноо гэсэн сэтгэлтэй, зөв сэтгэлгээтэй, боловсролтой байгаа цагт улс орон цэцэглэн хөгжих нь дамжиггүй. Монголын боловсрол мандтугай.