Тогоруу

Үүний урьд шувууны тухай бичсэн болохоор энэ удаа тогорууны тухай товчхон өгүүлэх гэсэн юм. Өвөгт тогоруу гэдэг шувууг монголчууд сайн мэднэ. Намар болохоор талд хэдэн мянгаараа цуглан чуулж байгаад алс хол Гималайн нурууг зорьдог. Энэ шувуу тогорууны төрөл дотроо хамгийн жижиг шувуу боловч дэлхий дээр хамгийн өндөрт нисдэг жигүүртэн. Монголын тал нутгаас зэллэн нисч, хэдэн мянган бээрийг туулаад 8000 м илүүтэй Гималайн өндөр нурууг салхи хөлөглөн давдаг гайхамшигтай амьтан. Нүүдлийн маршрут нь үндсэндээ Энэтхэг-Монгол. Хааяа Японы аралд ганц нэгээрээ төөрсөн шувуу очдог юм билээ. Төөрнө төөрнө гэхэд зад төөрч байга юм шүү.

Зургийг http://www.yachoo.org/images/anehaduru.jpg

White stag буюу Цагаан буга

Аливаа зүйлийн дотор альбинос гэж байнаа. Бүх бие нь цасан цагаан буга, арслан, чоно гээд л. Мутацийн нэг илрэл юм уу даа. Кельтүүдийн домоглон ярьдгаар бол цагаан бугатай учирна гэдэг муу ёр аж. Хэрвээ ийм бугатай таараад намначихвал ойр дотны хүн нь байтугай өөрөө ч гэсэн нөгөө ертөнцөд одоход хүрдэг гэнэ. Уг уран зөгнөлт туужийн өрнөлд болон төгсгөлд энэ домог чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Мөн туужид Англи, Япон, Австрали зэрэг улсууд гарах боловч одоо бидний амьдран буй ертөнц биш. Тухайлбал, Хубилай хааны их цэрэг 1274, 1281 онд Японы арлыг байлдан дагуулснаас хойш, Япон улс тутаргын тариалан, нүүдэл, ан агнуурын соёл иргэншил холилдсон, цэргийн диктатуртай, хаант засаглал бүхий хүчирхэг гүрэн болсон байна. Мөн Англитай холбоотон болж, Австралийг эзлэн захирсан байх жишээтэй. Николийн уран зөгнөлийн ертөнц дахь япончууд айраг уун, ан хийж, өвөл зундаа нүүдэллэн байх ба Хубилай хаанаас гарвалтай эзэн хаан нь улсаа чанга хатуу гараар барьж, байгалиа дээдлэн хамгаалж, түүний нэг хэсэг болсон ахуйн соёлыг цогцлоосон байна. Мөн тэд эр зориг, тэсвэр хатуужил, төрт ёс, цэргийн сургуулийг дээдэлдэг дайнч ард түмэн болсон байх аж.

Уран зөгнөлд сургамжтай зүйл олон бий. Энэ талаар Жамц андын бичсэн сэтгэгдлийг уншиж үзээрэй. Мөн байгальтай харьцах ан агнуурын соёл, хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн тухай өөрийн үзэл бодлоо зохиолч Николь "Туулай өвгөн" хэмээх дүрээр өгүүлсэн байгаа. Уншигч та ажлын зав чөлөөгөөрөө нэг уншаад үзээрэй.

Өгий нуур

2007 оны 6-р сарын 20-доор Өгий нуурын эрэг Урд мэргэн шанааны дээхнэ байх тэгш довцог газраас авсан зураг. 6 сарын 22-нд зуны туйл болох тул өглөө эрт 5 цагийн алдад нар мандна. Морь харах санаатай гартал нар хариугүй цухуйх гэж байна. Торгон агшныг дарах санаатай майхандаа гүйж ороод аппаратаа авчирч дарсан юм. Талын нар мандахдаа дэндүү хурдан. Шингэхдээ ч гэсэн "Бараан уулын цаагуур барс гээд орчихдог". Зун цаг хөдөө гарах сайхан.

Нутгаа хайрлах сэтгэл

Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын нутаг дахь ой 2006 оны 6 сард ийм л нүд халтирам болжээ. Сумын айлуудын ихэнх нь мод бэлтгэж зардаг гэнэ. Айлын хашаа бүрт хөрөө рам хангинаж, уулаа нүцгэлэн суугаа нутгийнхныг яалтай билээ. Тэднийг үйлдвэрлэлгүй, ажилгүй, орлогогүй, малгүй, сэтгэлгүй, итгэлгүй болгосон нь хэний буруу вэ? Хэдэн жилийн өмнө Сэлэнгэ аймгийн Тужийн нарсыг яг л ингээд газрын хөрстэй нь арчиж хаясан даа. Сургамж гэдэг давтахгүйн тулд оршдог. Сургамж авалгүй давтаад буй нь доройтохын цондон.

Зургийг авсан Нямаа

Монгол орны ургамал- Экотуризмын баялаг

Монголын уур амьсгал орчин нь ургамалдаа их л таагүй ханддаг. Монголд жилийн 10 дугаар сараас 4 дүгээр сар хүртэл нэмэх 5 хэмээс доош температуртай байдаг ба энэ хугацаанд ургамал өсч үржих боломжгүй юм. Ургамал ургахад таатай орчин бүрддэг тавхан сарын хугацаанд ургамал цэцэглэж удмаа үлдээх гэж тэмцэнэ. Чингэхдээ бас хур тунадас багатай, эх газрын эрс тэс хуурай орчныг тэсч гарах шаардлагатай. Тиймээс Монголын ургамал давжааран жижгэрээд шимээ дотогш нь хурааж цаг уурын аливаа таагүй нөхцлийг ажрахгүй байхаар зохилджээ. Үүнийгээ дагаад Монгол газрын ургамал анхилам хурц үнэртэй, шим сайтай тул эмийн ургамал судлалын чиглэлээр дэлхий дахины анхаарлыг сүүлийн үед ихээхэн татах болов. Түүний зэрэгцээ байгалийн аялал жуулчлалын томоохон баялаг болж байгаагаараа гадаадын зах зээлд өндөр үнэлэгдэж байна.

Цэцэг ажиглах, цэцгийн зураг авах аялал сүүлийн үед ихэд яригдах болов. Энэ чиглэлээр ирдэг улсууд бол ихэвчлэн япончууд. Хэдэн мянган долларын үнэтэй зургийн аппарат бариад, цэцэгний зураг авах, цэцгийг байгаль дээр нь ажиглахын тулд тэд ирдэг. Япон соёл заншил нь цэцэг, ургамалтай нягт холбоотой. Сакура цэцэг дэлгэрэх цагаар модны сүүдэрт сууж, архи зууш дэлгэн тавиад хавар цагийн байгаль, цэцгийн үзэмжийг бахдан найз нөхөдтэйгөө найрлан цэнгэнэ. Байгалиас нь тастаж авчирсан цэцгийг үзэмжит байдлаар засч янз бүрийн хэлбэртэй цэцгийн саванд хатгаж урлагийн бүтээл болгодог Икэбана хэмээх урлаг байна. Цай уух ёслолын үед гэрийн хойморт улирлын шинжийг илтгэх цэцгийг тавьсан байдаг. Япон үндэсний дуу шүлэгт улирал илтгэсэн цэцэгсийн нэрс ордог. Мөн Японы муж бүхэн өөрийн билэг тэмдэг цэцэгтэй. Язгууртан гэр бүлийн тамга сүлдэд олон янзын цэцэг дүрслэгддэг. Японы эзэн хааны сүлд удвал цэцэг. Цэцэгний нэр мэдэхгүй, танихгүй япон хүн бараг үгүй. Соёлын энэ дэвсгэр нь тэднийг Монголын тал нутаг, олон болдгийн цэцэгс үрүү уруу татдагаас зайлахгүй.

Монголын өндөрлөг газрын цэцэг ургамал нь экотуризмын асар их нөөц баялаг юм. Монгол улс экотуризмын чиглэлээр төрөөс баримтлах чиглэлийг тогтоон, түүнийг хэрэгжүүлэх тогтолцоог бүрдүүлэх нь чухал болоод байна. Энэ нь орон нутгийн соёл болоод байгаль орчныг хамгаалсан, ашгаа зөв шударга хуваарилсан, эдийн засгийн хувьд бие даасан тогтвортой, шинжлэх ухааны судалгаанд үндэслэж, түүнд хувь нэмэр оруулсан, энэ төрлийн жуулчлалд оролцогч нар шинэ мэдээллээр хангагдах боломж бүрдсэн жуулчлал байх ёстой юм. Япон жуулчдын авсан гэрэл зураг Монгол орны ургамлын зурагт толь хэвлэхэд хэрэглэгдэж, энэхүү зурагт толийг нь орон нутгийн иргэд авч ашигладаг нээлттэй мэдээллийн тогтолцоог бүрдүүлэх нь чухал. Мөн орон нутагт үлдэх ашгийг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн чадавхийг дээшлүүлснээр цэцэг ургамал ургах орчинг хамгаалах менежментийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх боломжийг олгож байх ёстой юм. Нөхөн сэргээгдэх баялгийг нөхөн сэргээгдэх хэмжээнд нь ашиглавал мөнх ашиглах боломжтой. Долоон үеийн дараах үр ач нараа бодож тэдний насаараа идэх үүцийг бид бэлдэж өгөх ёстой.

П. Наранбаяр 2003 оны 10 дугаар сар 7 Улаанбаатар

Улаан хошуут хаачив?

П.Наранбаяр, Киото Их сургуулийн магистрант

Хүйтэн цустай амьтад биеийн дулааныг зохицуулах тогтолцоогүй тул орчны температурыг дагаж биеийн температур нь өөрчлөгдөж байдаг. Хүйтэн цустанд сээр нуруугүйтэн, загас, хоёр нутагтан, мөлхөгчид гээд олон төрлийн амьтад ордог. Харин энэхүү хүйтэн цустнаас хүн төрөлхтний шинжлэх ухаанд хамгийн их хувь нэмэр оруулсан амьтан бол мэлхий. Анагаах ухаан, биологи, физиологийн ухаанд олон ч мэлхийг ашиглаж, туршилтын ширээн дээр цааш нь харуулсан гэдэг. Эдүгээ ч манай Анагаахын оюутнууд туршилтад хэрэглэх мэлхийгээ барихаар голын эрэг үрүү харайлгадаг гэж дуулсан юм байна. Мэлхий ашигласан нэгэн сонирхолтой туршилтын талаар хэдэн жилийн өмнө аль нэгэн номны хуудаснаас харж байснаа санаж байна. Харин чухам ямар номонд уг туршилтын тухай бичсэн байсныг одоо мартаж орхижээ. Туршилтын агуулга нь маш энгийн боловч мэлхийний хувьд дэндүү хэрцгий гэмээр зүйл байж билээ. Хэрэв та буцалгасан халуун усанд мэлхийг аваачиж хийвэл огло харайн савнаас гарч зугтана. Тэгвэл мэлхийг хүйтэн усанд хийж байгаад усыг аажмаар халаавал яах вэ? Ус буцалтал мэлхий савтай усандаа байсаар чанагдаж үхдэг гэж бичсэн байж билээ. Хүйтэн цустны биеийн дулаан орчны температурын өөрчлөлтийг дагаж халж хөрөх тул мэлхий чанагдаж үхтлээ савтай усны халуун өөрийг нь үхэл үрүү аваачна гэж анзааралгүй байсаар нүд анидаг ажээ. Мэлхий орчны дулааны огцом өөрчлөлтийг мэдэрдэг атлаа аажим өөрчлөлтийг тун ч молхи мэдэрдэг ажээ. Энэ туршилт хүн болон хүрээлэн буй орчны харилцааны талаар тунгаах нэгэн сэжүүр болж байгаа юм.
Хүн хүрээлэн буй орчны аажим өөрчлөлтийг туршилтын мэлхийтэй адил анзааралгүй аль эсвэл анзаарлаа ч гэсэн үл тоомсорлон өнгөрөөдөг гэж хэлбэл бараг л хилсдэхгүй болов уу. Дэлхийн дулаарал, озоны давхаргын цооролт, цөлжилт, биологийн төрөл зүйлийн хомсдол, орчны гормоны асуудал гэх мэт дэлхий нийтийн хэмжээнд яригдаж байгаль орчны асуудлуудыг бодгаль хувь хүмүүс хэрхэн хүлээн авч, ухамсарлаж байгаа бол? Өнөөдөр хэрэглэж буй бензин, тос, нүүрсийг өдий хэмжээгээр хэмнэвэл дэлхийд нүүрлэж буй дулаарлыг хөнөөлийг арилгахад төдий хэмжээний хувь нэмэр болно гэж та бид өдөр тутмын амьдралдаа бодож, хэрэгжүүлдэг үү? Үгүй шүү дээ. Дэлхий энэ тэрээ болиод бүр ойрхны асуудлаас хөндөж үзье л дээ. Улаанбаатарчуудын усны үрэлгэн хэрэглээ тун аймаар. Өдөр шөнөгүй крантаа гоожуулж, эвдэрсэн жорлон ус алдаж, байраараа нэг усанд автах нь энүүхэнд. Гэтэл хаврын ид хуурайшилтын үед Улаанбаатарын усны эх үүсвэр болсон Туул гол хэдэн жилийн өмнө ширгэж байсныг санаж буй хүн олон байгаа байх. Зун хэт халж бороо орохгүй улаан шороо эргэсэн өдрүүд олширч байгааг бид бүгдээрээ мэднэ. Гэтэл санаа амар сууж, ус хэрэглэхдээ үрэлгэн цамаан загнаж буй хүмүүсийг юу гэж үзэх вэ? Улаанбаатарчуудыг тойрсон хүрээлэн буй орчин өдрөөс өдөрт аажим аажмаар өөрчлөгдсөөр байна. Бид бас л анзаарахгүй бүхнийг гарын салаагаар урсах хуурай элс мэт цагийн салхинд туучхаад бүгдийг мартаганасаар л сууна. Улаанбаатарыг тойрсон амьтны ертөнцөд ч нэлээд өөрчлөлт гарсан мэт санагдах юм.
Улаан хошуут гэж шувуу хэдэн жилийн өмнө Улаанбаатар хотод их үзэгддэг байсныг та бид сайн санаж байгаа байх. Өвлийн сэрүү орсон намрын сүүл саруудад айлын тагтан дээр борцолж тавьсан махнаас хувь зооглох гэж сүрэглэн дайрах тул байнга ад үзэгдэнэ. Хэрээ мэт тас хар атлаа нарийн махир улаан хошуутай, биеэр хэрээнээс багашаархан шувуу байсан. Эдүгээ энэ шувуу ор тас үзэгдэхээ байжээ. Хаашаа алга болсон юм бол. Лав л ойрын хэдэн жил харагдаагүй. Мөн Туул голд умдаалдаг байсан Богд уулын буга, Улаанбаатар хот дотор бас ч үгүй нэлээд харагдаад байдаг байсан эрвээхэй гээд л дурдаад байвал цаг цаас нэлээд идэх бололтой. Өдрөөс өдөрт хаяа тэлж, хүн ам нэмэгдэн, хогондоо дарагдаж буй улсын маань нийслэл. Хүмүүстэй зэрэгцэн суурьшиж байсан амьтад нь хотоос үргэн дайжиж байгаа бололтой. Амьтад орчны таагүй өөрчлөлтийг соргог мэдэрдэг ажээ. Улаанбаатарын хүрээлэн буй орчин улам л ядуурч, ногоон цэцэрлэг “газарт орж” барилгын талбай болж дуусав. Орчны энэхүү өөрчлөлтийг үл тоомсорлон хүмүүс бид улам л үрэлгэн, харалган загнасаар л. Их хот бидний хэрэглээг даалгүй хэдийд сөхрөн унах бол?


2005 оны 10 дугаар сар 8