Орчуулга

Америкын Орос Хятадын дунд хатгасан Монгол хэмээх цүү

Кавашима Казухару (Foresight сэтгүүл January 2006)
Орчуулсан Бэсүд.П.Наранбаяр (Kyoto University, 2006. 3 сар)

13 дугаар зуунд Чингис хаан Зүүн Европ хүртэл газар нутгаа тэлж байсан Орос Хятадын дундах Монгол хэмээх улс. 11 дүгээр сарын 21-ний их үдийн хойно ерөнхийлөгчийн тусгай онгоц “Эйр форс уон”-аар газардсан Америкийн ерөнхийлөгч Ж.Бушийг нүд халхалсан өтгөн манан угтав. Онгоцны буудлын барилга, буух талбайд эгнэсэн хуучин загварын онгоц...Ерөнхийлөгч Бушийг тоссон ийм дүр зураг яг л киноны тайз засал шиг харагдаж байлаа. Америкийн гадаад бодлогын түүхэнд энэ оронд хөл тавьж буй анхны ерөнхийлөгч бол Буш. Ерөнхийлөгчөөс сар гаруйн өмнө Батлан хамгаалахын сайд Рамсфелд Монголд иржээ. Тус оронд болсон хамгийн сүүлийн дээд хэмжээний айлчлал нь 1944 онд Рузвельтийн үеийн дэд ерөнхийлөгч Уэльсийн хийсэн айлчлал ажээ.
Гэвч ерөнхийлөгч Буш газардангуутаа үг ч хэлсэнгүй цэцгийн баглаа хүлээж авуутаа тэргүүн хатагтай Лаурагийн хамт хар кадиллакийн зүг яарав. Энэ ч аргагүй юм. Өтгөн манан гэдэг нь нүүрсний цахилгаан станц болон айл өрхийн зуухнаас гарч буй утаа болоод тэр. Улаанбаатар хот хүртэл лимузинээр 20 орчим минут. Утаан хөшигнөөс болоод хөмсөг зангидсан ерөнхийлөгч Буш зам дагуух байдлыг хараад царай нь зөөлрөв. Арван хэдэн метрийн зайтай номхон зогссон Монгол цэргүүд, инээмсэглэн гар даллах иргэд. Хорстол хайрах хүйтэн агаарт бусад оронд мэдрээгүй халуун дулаан угталтыг олж хараад тэр ажээ.

Хамтарсан тунхагт туссан хоёр чухал өгүүлбэр

Монгол газар нутаг томтой ч яахын аргагүй “жижиг” улс. Хүн ам нь 2 сая 800 мянгаас хэтрэхгүй агаад энэ Хятадаас 460 дахин бага тоо юм. Нэг хүнд оногдох ҮНО-роо дэлхийд 180 дугаарт ордог, хүн амын 30 орчим хувь нь ядуу давхаргад хамрагдана. Гадаадад айлчлах угаасаа дургүй Буш энэ орныг зорьсон нь зүгээр л найрамдлын билэгдэл төдий биш юм. Дөнгөж дөрвөн цаг хагас саатсан энэ айлчлалд Америкийн гадаад бодлогын стратеги тэр чигтээ шингэсэн байлаа. Дүгнэлтээ урьдчилан хэлэхэд, Америк улс Еврази дээр ноёрхсон байр суурьтай болохын тулд ойртон түншилж буй Орос Хятадын дунд Монгол хэмээх цүү хатгах бодолтой байна. Монгол 16 дугаар зуунаас 1911 он хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд байж, хүйтэн дайны үед ЗХУ-ын дагуул улс байв. “Монголчууд өнөөдөр ч гэсэн Хятадад дургүй бөгөөд Оросоос мөн болгоомжилж буй” (Америкийн дипломатын мэргэжилтэн) Үүнд дөрөөлөн Монголыг Америкт элэгтэй улс болгон өөрчилж, Орос Хятадад нөлөөлөх нь Бушийн ЗГ-ын стратеги гэж үзэж болно.
Бушийн Монголын Төрийн ордонд тавьсан илтгэлд энэ санаа нь цухалзаж байв. “Та бүхэн он удаан үргэлжилсэн диктатур дэглэмээс ангижирч, анх удаа саналаа чөлөөтэй өгөх үедээ хэрхэн догдолж байснаа санаж буй биз ээ” гэж ерөнхийлөгч Буш Засгийн газар, цэргийн удирдлагуудын өмнө хэлж, 90-ээд оноос эхэлсэн Монголын ардчиллыг магтан сайшаав. Илтгэл нийт 30 минут үргэлжилж, нэр цохоогүй ч “Он удаан үргэлжилсэн диктатур дэглэм” гээд байгаа нь Чин улс болон ЗХУ-г хэлж байгаа нь тодорхой байв. Америкын ерөнхийлөгч цааш нь “Эрх чөлөөний төлөө Америк Монгол ах дүү адил нягтрах ёстой” хэмээн өөрөөр хэлбэл Монголын “халамжлагч” болох санаагаа илэрхийлэв. Мэдээж, Хойд Солонгосын асуудлаар хамтран ажиллах шаардлагатай байгаа Хятад Оросыг шууд дайсан болгож болохгүй. Тиймээс ил цагаан хэлэлгүй ийнхүү цэвэрхэн сануулга өгч буй нь тэр.
Гэхдээ энэ нь зүгээр л чимэг төдий үг байсан бол Жун Нань Хай болон Кремль үүнийг нэг их өлгөж авахгүй биз. Гэвч энэ илтгэлийн дараа ерөнхийлөгч Буш болон Монголын ерөнхийлөгч Энхбаяр нарын гаргасан хоёр нүүр А4 цааснаас хэтрэхгүй товчхон хамтарсан тунхагт Хятад Оросын хувьд зүгээр орхичхож болохгүй хоёр өгүүлбэр орсон байлаа.
Үүний нэг нь, Хамтарсан тунхагийн төгсгөлд “Олон улсын энхтайванд хувь нэмрээ оруулах Монголын чармайлтыг дэмжихын тулд цаашид хамтран ажиллана” гэсэн өгүүлбэр. Харахад ямар ч асуудалгүй юм шиг атал энэ нь хоёр улс цэргийн хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх талаар санал нэгдсэнийг харуулж байна. Ерөнхийлөгч Буш уулзалт ярианы үеэр 10 сая долларын цэргийн тусламж үзүүлэхээ амлаж, Монголын армийн орчин үежилтийг дэмжихээ илэрхийлжээ. Тунхагийн сүүлд байгаа уг өгүүлбэр энэхүү цэргийн тусламжийг хэлж байгаа юм.
АНУ-ын Батлан хамгаалах яам өнгөн дээрээ “Цэргийн тусламж нь Монголын энхтайвны ажиллагаа (PKO)-ны чадавхийг дээшлүүлэхэд чиглэж буй” хэмээж буй ч үүнийг мөнгөн дүнгээр нь хүлээж авах нь учир дутагдалтай. PKO-гоор шалтаглан цэргийн хамтын ажиллагаа удалгүй жинхэнэ хэлбэрээрээ аюулгүй байдлын хамтын ажиллагаа болж өргөжихийг үгүйсгэхийн аргагүй. Ийм шинж харагдаад байгаа юм. Монгол улс 2001 оны 9 сарын Америкт болсон террорист довтолгооноос хойш Америкыг дэмжсэн гадаад бодлогын чиглэлээ тодорхойлж, Иракын дайны асуудлаар үүнийг эсэргүүцэж байсан Орос Хятадаас өөр байр суурь барин 160 орчим хүнтэй элит батальоныг Иракт илгээсэн. Америкийн аюулгүй байдлын асуудал эрхэлсэн нэгэн түшмэл ”Хэмжээний хувьд жижиг ч хүн амтайгаа харьцуулахад Монголын илгээсэн цэргийн тоо нь дэлхийд гуравт орж байгаа” хэмээн үнэлж байв.
Хамтарсан тунхагт шингэсэн бас нэг далд санаа нь дараах өгүүлбэрт тусчээ. “Бүс нутаг болон олон улсын улс төр, эдийн засаг, мөнгө санхүүгийн байгууллагуудад Монгол улсыг оролцуулах талаар хамтран ажиллана”. Ази Номхон далайн Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага (APEC) –д Монгол улсыг элсүүлэх талаар хамтран ажиллана хэмээн Ерөнхийлөгч Буш дээд хэмжээний уулзалтын үеэр амлажээ. Дээрх өгүүлбэр энэ амлалтыг шууд илэрхийлж байгаа ч үүний цаана төвөгтэй асуудал нуугдаж байгаа юм.
АНУ-ын Засгийн газар Монголыг НАТО-гийн түнш улс болгохоор судалж байгаа бололтой. Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын (SCO) Хятадаас бусад таван улс нь НАТО-гийн түнш улс бөгөөд Монгол улс 2004 оноос Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын ажиглагч гишүүн болоод байгаа. Америк энэ төвөгтэй олс татлагын тэнцвэрийг Монголтой түншлэх замаар НАТО-гийн талд татах бодолтой байна. “Олон улсын улс төрийн байгууллагад оролцохыг дэмжих” гэдэгт энэ санаа шингэсэн ажээ.

Америкийг цэргээ татахыг шаардсан цочирдом шаардлага

Америк яагаад Орос Хятад хоёр ойртож буйгаас болгоомжлоод байна вэ? Үүний тулд цагийн зүүг 7 дугаар сарын эхэнд аваачиж, Казахстаны нийслэл Астанад болсон үйл явдлыг харъя. 2005 оны 7 сарын 5-нд Хятад, Орос, Узбекистан, Киргиз, Тажикистан, Казахстаны удирдагч нар цуглаж, Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын дээд хэмжээний уулзалт болов. SCO 2001 онд анх байгуулагдсан агаад 2005 онд тав дахь удаагийн дээд хэмжээний уулзалтаа зохион байгуулсан уг байгууллага батлан гаргасан хамтарсан мэдэгдэлдээ “Афганистанд довтлохоор SCO дотор байрлуулсан бааз, цэргийн ангийн тухайд цаг хугацааны хязгаар тавихыг санал болгож байна” гэсэн нь Цагаан ордны хувьд цочрол болов. Энэ нь террорист халдлагаас хойш Киргиз, Узбекистанд байрлуулсан Америкын цэргийг гарахыг шаардсан шаардлага гэдэг нь тодорхой.
АНУ-ын нэгэн өндөр албан тушаалтан “Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага юуны тулд хамтран ажиллах гээд байгаа юм бэ гэдэг нь бидэнд ойлгомжгүй хэвээр байна. Энэ байгууллагаас үе үе хэн нэгнийг шахаж гаргах гэсэн санаа цухалздаг. Дэлхийн хоёрдугаар дайн болон хүйтэн дайны үед иймэрхүү блок байсан бол одоо тийм шаардлага байхгүй” гэж SCO-д хандсан Америкын эрх баригчдын болгоомжлолыг илэрхийлж байв.
Хятад Орос 2005 оны зун том хэмжээний цэргийн хээрийн сургуулийг хамтран зохион байгуулсан нь иймэрхүү болгоомжлолыг улам хүчтэй болгосон нь мэдээж хэрэг. Хээрийн сургуулийн талаар мэдээлэл авсан Америкын Батлан хамгаалах яам даруй Орос Хятадад хандан ажиглагчаар оролцох хүсэлтээ тавихад цаадуул нь татгалзжээ. Америкын Бүгд найрамдах намын албан тушаалтны ярьж буйгаас үзэхэд, гадаад бодлогод их нөлөөтэй дэд ерөнхийлөгч Ричард Чейни өнөөдөр ч гэсэн энэхүү цэргийн хамтарсан сургуулийн эсрэг бодлого авч хэрэгжүүлэхийг Засгийн газарт шаардаж буй бололтой. Рамсфелдийн 10 сард хийсэн айлчлал, Бушийн 11 сард Монголд хийсэн айлчлал нь энэ бүхэнтэй холбоотой.
Ойртон түншилж буй Хятад Оросын эсрэг авч буй Америкын бодлого нь зөвхөн Монголоор зогсохгүй Евразийн хүйс гэж ч хэлж болох Төв Азид мөн эрчтэй явагдаж байна. Энэ бодлогын салхийг хагалсан нь 10 сарын дундуур Төрийн Департаментийн Нарийн бичгийн дарга Кондолиза Райсын Төв Азийн гурван орон болох Киргиз, Казахстан, Тажикистанд хийсэн айлчлал юм. Ялангуяа Киргизид хийсэн айлчлалын үеэр тус улсад байрлаж буй Америкын цэргийн баазыг хэвээр үлдээхийн тулд ерөнхийлөгч Курманбек Бакиевын дэмжлэгийг авах нь хамгийн чухал зорилт болж байв. Киргизтэй хийсэн хэлэлцээ нэлээд ярвигтай байсан ч Кондолиза Райс ямар байсан ерөнхийлөгч Бакиевыг толгой дохиулж дөнгөжээ. Жижиг дунд үйлдвэр, ХАА-н салбарт өгөх тусламжаас гадна мөн Америк цэргийн баазын төлбөрийг нэмэгдүүлэх боломжтой байгаагаа амласан нь ийм үр дүнд хүргэсэн бололтой.
Гэхдээ Евразийн шинэ газрын зургийг будах тоглогч нар Америк, Хятад, Орос гурваар хязгаарлагдана гэж байхгүй. Монголын гадаад бодлого ч гэсэн туйлын хашир хэрсүү явагдаж байна. Бушийг харьсны долоохон хоногийн дараа буюу 11 сарын 28-нд ерөнхийлөгч Энхбаяр Бээжинд очиж, Хятад улсын дарга Ху Зинь Таотай гар барив. 4677 км үргэлжилсэн хоёр улсын хилийн цэсийг тодотгож, хэдэн зуун жил үргэлжилсэн зөрчлийн түүхэнд цэг тавихаар айлчилж буй нь тэр. Ерөнхийлөгч Энхбаяр “Хятад улстай бүх талаар харилцаагаа хөгжүүлэх сонирхолтой байна” гэж Ху даргад шивнэхээ ч мартсангүй. Америк, Хятад, Оросын дипломат тоглоом ийнхүү хүчний тэнцвэрийн шинэ уур амьсгалтай болж байна.